قرن خشکی در راه است/ ۷۰ درصد از ۴۰۰ میلیارد متر مکعب نزولات جوی تبخیر می‌شود!

اخبار توسعه- نعمت حسنی در نشست خبری امروز که در دانشگاه شهید عباسپور برگزار شد، گفت: در پروژه‌هایی که طی سال‌های گذشته در حوزه بهره‌برداری از سد و شبکه انجام داده‌ایم، به این نتیجه رسیده‌ایم که میانگین بارش کشور که در ابتدای قرن بیست‌ و یکم حدود ۲۴۰ میلی‌متر در سال بود، به مرور کاهش می‌یابد و تا پایان قرن به حدود ۱۸۰ میلی‌متر خواهد رسید؛ یعنی ۶۰ میلی‌متر کاهش معادل ۲۵ درصد.

به گفته وی، در ابتدای قرن بیست‌ویکم میزان نزولات جوی کشور حدود ۴۰۰ میلیارد متر مکعب بود که با روند فعلی رو به کاهش است. در حالی‌که مصرف آب شهری و صنعتی کشور حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیارد متر مکعب و مصرف بخش کشاورزی حدود ۸۰ تا ۹۰ میلیارد متر مکعب است، بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور به دلیل شرایط اقلیمی از بین می‌رود.

رئیس دانشکده مهندسی عمران دانشگاه شهید عباسپور توضیح داد: ایران سه نوع اقلیم تر، نیمه‌خشک و خشک دارد. در اقلیم تر حدود ۳۰ درصد تبخیر، در نیمه‌خشک ۶۰ درصد و در اقلیم خشک تا ۹۰ درصد تبخیر رخ می‌دهد. از آنجا که دو سوم کشور در مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار دارد، حدود ۷۰ درصد از ۴۰۰ میلیارد متر مکعب نزولات جوی تبخیر می‌شود؛ یعنی سالانه حدود ۲۸۰ میلیارد متر مکعب آب از دست می‌رود.

رئیس دانشکده مهندسی عمران دانشگاه شهید عباسپور تاکید کرد: این حجم از اتلاف آب، ناشی از نبود برنامه‌ریزی اصولی است. خطای دیگری که در کشور انجام می‌دهیم، استفاده نادرست از منابع آب زیرزمینی است؛ به طوری که با حفر صدها چاه مجاز و غیرمجاز، آب را از سفره‌های زیرزمینی به سطح می‌آوریم و در نهایت باعث تبخیر آن می‌شویم.

وی گفت: اگر برای مدیریت آب برنامه‌ریزی دقیق و علمی نداشته باشیم، در دهه‌های آینده با بحران جدی‌تری در حوزه منابع آبی مواجه خواهیم شد.

قرن خشکی در راه است و ایران با بالاترین میزان هدررفت آب در جهان

رئیس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست دانشگاه شهید عباسپور با هشدار نسبت به تداوم نابسامانی‌های مدیریتی در بخش آب، گفت: ایران با قرن خشکی روبه‌روست، نه صرفاً چند سال خشکسالی.

وی با بیان اینکه بیش از ۴۰ درصد آب در برخی استان‌ها پیش از رسیدن به مصرف‌کننده از شبکه نشت می‌کند، تأکید کرد: در پایتخت نیز حداقل ۲۵ تا ۲۶ درصد از آب، بدون درآمد و عمدتاً به‌صورت نشت از لوله‌ها هدر می‌رود.

وی با یادآوری وضعیت تاریخی منابع آبی ایران، افزود: نیاکان ما در کنار سه دریای بزرگ زندگی می‌کردند که اکنون یکی از آنها به کویر نمک، دیگری به کویر لوت و سومی به کویر جازموریان تبدیل شده است. شهرهای باستانی مانند کاشان، اصفهان، کرمان، قم و یزد که امروز در مناطق خشک قرار دارند، در گذشته شهرهای ساحلی بودند، اما دریاهای مجاورشان به مرور خشک شده‌اند.

حسنی ادامه داد: «شهر ری» نیز در گذشته در کنار دریا بوده و اکنون دریاچه آن به منطقه قم منتقل شده و به دریاچه نمک یا دریاچه سلطان تبدیل شده است. این تغییرات نشان می‌دهد که تبخیر در کشور ما بسیار بالاست.

وی با تأکید بر اینکه مشکل ایران تنها «خشکسالی» نیست، گفت: ما بیش از ۲۰ سال است هشدار می‌دهیم که کشور با پدیده «قرن خشک» مواجه است. باید این واقعیت را به مردم، مسئولان و نسل‌های آینده آموزش دهیم که در یک قرن خشک زندگی می‌کنیم و لازم است برنامه‌ریزی‌ها بر همین اساس انجام شود.

وی در ادامه گفت: یکی دیگر از خطاهای مدیریتی کشور استفاده از لوله‌های نامناسب در شبکه‌های آبرسانی است. متأسفانه هدررفت آب در ایران از بالاترین نرخ‌های جهان است. در پایتخت، میزان «آب بدون درآمد» حداقل ۲۵ تا ۲۶ درصد است که بیش از نیمی از آن (۱۵ تا ۲۰ درصد) به دلیل نشت واقعی از داخل لوله‌ها رخ می‌دهد.

حسنی افزود: این رقم در سطح کشور به‌طور میانگین دو برابر است. به‌تازگی در جلسه‌ای با مسئولان آب خوزستان مشخص شد که در برخی شهرهای این استان، هدررفت آب به ۴۰ تا ۵۰ درصد می‌رسد؛ یعنی نیمی از آب تولید شده، پیش از رسیدن به مصرف‌کننده از شبکه خارج می‌شود.

وی در مقایسه‌ای جهانی، اظهار کرد: کمترین میزان هدررفت آب در جهان مربوط به شهر توکیو است که حدود ۳.۹ درصد، یعنی کمتر از ۴ درصد است و میانگین کل کشور ژاپن حدود ۶ درصد است. علت این موفقیت، استفاده از لوله‌های باکیفیت است. در شهر توکیو بیش از ۲۰۷ هزار کیلومتر لوله وجود دارد که ۹۹ درصد آنها از نوع داکتیل با اتصالات ضد لرزه هستند و شرکت‌های ژاپنی کوبوتا و کوریموتو برای آنها گارانتی ۱۰۰ ساله ارائه می‌دهند.

وی توضیح داد: در ژاپن لوله‌های سرویس که از خیابان تا محل مشترک کشیده می‌شوند، همگی از نوع فولادی گالوانیزه با قطر کم هستند. در مجموع از ۷۴۰ هزار کیلومتر لوله مورد استفاده در ژاپن، ۴۰۰ هزار کیلومتر از جنس چدن داکتیل است که ۹۳ درصد اتصالات آن ضدلرزه و مقاوم در برابر رانش زمین است. همچنین ۲۴۲ هزار کیلومتر از لوله‌ها از جنس PVC بوده و در مجموع بیش از ۶۴۰ هزار کیلومتر از شبکه لوله‌کشی این کشور از این دو نوع مقاوم ساخته شده است.

رئیس دانشکده مهندسی عمران دانشگاه شهید عباسپور خاطرنشان کرد: در ایران، بر خلاف این الگو، همچنان از لوله‌های فولادی در خطوط اصلی استفاده می‌شود که عمر محدودی دارند. برای مثال، خط انتقال آب از طالقان به بیلقان با لوله فولادی ۱۸۰۰ میلی‌متری در سال ۱۳۸۰ به بهره‌برداری رسید، اما در سال ۱۳۹۵ نیاز به تعمیر اساسی پیدا کرد و اکنون نیز خط جدیدی با قطر ۲۰۰۰ میلی‌متر احداث شده است، در حالی که عمر مفید این نوع لوله‌ها معمولاً بیش از ۲۰ تا ۲۵ سال نیست.

وی تأکید کرد: طراحی و اجرای نادرست شبکه‌های آبرسانی باعث می‌شود آب تصفیه‌شده در شرایط کنونی کشور به‌طور گسترده هدر رود. ما از مردم انتظار صرفه‌جویی داریم، اما باید ابتدا شبکه انتقال و توزیع آب را اصلاح کنیم.

حسنی گفت: حفر بی‌رویه چاه‌ها نیز به خشک شدن رودخانه‌ها دامن زده است. هر جا تعداد چاه‌ها افزایش یافته، به مرور جریان‌های سطحی و رودخانه‌های مجاور کاهش یافته و در نهایت خشک شده‌اند. این روند هشداردهنده است و باید هرچه سریع‌تر برای اصلاح مدیریت منابع آب در کشور اقدام شود.

ضرورت تغییر الگوی مصرف آب در صنعت و کشاورزی

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه بحران آب کشور با صرف تزریق منابع مالی حل نمی‌شود، گفت: اگر شغل کشاورزان تغییر نکند و حفر چاه‌ها و ساخت‌وسازهای بی‌رویه در اطراف دریاچه ارومیه ادامه یابد، کشور با بحران‌های جدی‌تری روبه‌رو خواهد شد.

حسنی با اشاره به اینکه علت اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه، چاه‌های بی‌رویه حفرشده در اطراف آن است، نه صرفاً کاهش بارندگی، اظهار کرد: شما هر چقدر هم آب به دریاچه بریزید، تا زمانی که چاه‌ها فعال باشند و کشاورزان همان شیوه‌های گذشته را ادامه دهند، وضعیت درست نمی‌شود. باید برای کشاورزان شغل جایگزین تعریف شود و ساخت‌وسازهای غیرمجاز و ویلاها تعطیل شوند؛ در غیر این صورت، با مشکلات بعدی روبه‌رو خواهیم شد.

وی با تأکید بر ضرورت اجرای طرح‌های بازچرخانی آب به‌عنوان یکی از راهکارهای مهم مدیریت منابع آبی، افزود: بازچرخانی آب یکی از روش‌هایی است که می‌توانیم از طریق آن آب را دوباره به چرخه مصرف برگردانیم. صنایع بزرگ که در اقتصاد کشور نقش مهمی دارند، سال‌ها از آب بسیار ارزان استفاده می‌کردند؛ به‌طور میانگین هر مترمکعب آب برای آنها ۴ تا ۹ هزار تومان تمام می‌شد.

وی ادامه داد: اکنون به آنها گفته شده حتی اگر منابع مالی و نفوذ داشته باشند، دیگر آبی برای واگذاری وجود ندارد. صنایع مجبور شده‌اند از خلیج فارس آب بیاورند؛ هزینه تأمین هر مترمکعب آب از این طریق حدود ۴ تا ۵ دلار است، یعنی نزدیک به ۵۰۰ هزار تومان برای هر مترمکعب. این آب باید در فرایند آب‌شیرین‌کن، تصفیه و سپس از طریق خطوط لوله و ایستگاه‌های پمپاژ منتقل شود که هزینه‌های بسیار بالایی دارد.

بازچرخانی آب راه‌حل واقعی بحران آبی کشور و تجربه کشور پربارش ژاپن 

وی با اشاره به ضرورت تغییر نگرش در مدیریت منابع آبی کشور، گفت: اگر تنها ۵ تا ۱۰ درصد از بودجه‌های کلان آبرسانی به پروژه‌های بازچرخانی آب اختصاص یابد، نتایج بسیار مؤثرتری حاصل می‌شود.

وی با ذکر تجربه ژاپن در استفاده از پساب تصفیه‌شده، تأکید کرد: در کشوری مانند ایران با بارندگی یک‌دهم ژاپن، بی‌توجهی به بازچرخانی آب به معنای تداوم بحران است.

حسنی با اشاره به هزینه‌های سنگین طرح‌های انتقال آب، اظهار کرد: در حالی‌که ما حدود ۵۶۰ تا ۵۸۰ هزار میلیارد تومان برای پروژه‌های آبرسانی مانند انتقال آب از دریای عمان هزینه می‌کنیم، اگر فقط ۵ تا ۱۰ درصد از این مبلغ را صرف بازچرخانی و استفاده مجدد از آب کنیم، وضعیت کشور کاملاً متفاوت خواهد شد.

حسنی گفت: این نمونه نشان می‌دهد بازچرخانی آب تا چه اندازه اهمیت دارد. کشوری مانند ژاپن با میانگین بارندگی سالانه حدود ۲۰۰۰ میلی‌متر، چنین حساسیتی نسبت به آب دارد، در حالی که ما تنها ۲۰۰ میلی‌متر بارندگی در سال داریم.

وی با اشاره به طرحی که حدود ۱۰ سال پیش به وزارت نیرو ارائه شده بود، ادامه داد: در آن طرح پیشنهاد شد که ابتدا قیمت آب منطقی و واقعی شود تا ارزش مصرف آن درک شود. سپس باید مصرف دوگانه آب در شهرها اجرا شود. یعنی آب حاصل از شست‌ و شو و حمام، پس از گندزدایی ساده، در مخازن ذخیره شود و برای فلاش‌تانک‌ها استفاده گردد تا آب آشامیدنی صرف این موارد نشود.

وی خاطرنشان کرد: اجرای چنین طرحی می‌تواند صرفه‌جویی چشمگیری در مصرف آب شهری ایجاد کند؛ روشی که چین هم از آن استفاده می‌کند. ما پس از بررسی تجربه مصرف دوگانه در جهان، تأکید کردیم که حتی در شهرهایی مانند قم که آب را با نرخ مترمکعبی حدود ۸ تا ۱۰ هزار تومان قیمت‌گذاری کرده‌اند، تا زمانی که سیستم بازچرخانی و استفاده از پساب برای فضای سبز و صنایع اجرا نشود، مشکل به شکل اساسی حل نخواهد شد.

وی گفت: در همین راستا، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و صنایع کشور پروژه‌های متعددی را در زمینه بازچرخانی آب آغاز کرده‌اند. یکی از نمونه‌های موفق، سیستم توسعه‌یافته در دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست دانشگاه شهید بهشتی است که می‌تواند به بهبود محیط زیست، بازیافت آب و مدیریت پایدار منابع آبی کمک کند.